Το πολιτικό ξύπνημα της Λατινικής Αμερικής

('Ενα deja vu απο το ΄70)

του ERIC HOBSBAWM

(Αναδημοσίευση από Σύγχρονα Θέματα ,εκδ. Μπακιρτζής  Φλεβάρης 1972 )

Στα πρώτα χρόνια μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η Αριστερά αποτελούσε την περιοχή στην οποία πραγματοποιήθηκαν οι μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές του κόσμου. Μεταξύ του 1950 και του 1960 όλοι μας κοιτάζαμε με προσοχή αυτά που συνέβαιναν στην Αφρική και στον αραβικό κόσμο. Κανείς σοβαρός άνθρωπος δεν ενδιαφέρεται να προβλέψει με απόλυτη βεβαιότητα τις πολικές εξελίξεις ,αλλά μια πρόβλεψη φαίνεται σχετικά ασφαλής. Η πρόβλεψη αυτή είναι ότι γύρω στα επόμενα 10 χρόνια είναι πολύ πιθανό πως η Λατινική Αμερική θα γίνει η πιο εκρηκτική περιοχή του κόσμου. Οι 20 δημοκρατίες που βρίσκονται στο νότο των Η.Π.Α. (μια γαλλόφωνη, μια πορτογαλικής γλώσσας και οι υπόλοιπες ισπανικής γλώσσας) είναι οι χώρες για τις οποίες γνωρίζουμε τα λιγότερα. Όμως τίποτα δεν υποκινεί περισσότερο την έρευνα και το ενδιαφέρον μας από την πολιτική κρίση. Αλλά όταν αρχίζουμε να ερευνούμε τις λατινοαμερικάνικες υποθέσεις, ανακαλύπτουμε αμέσως την ύπαρξη ενός εμποδίου μεγαλύτερου ακόμα κι από την απλή άγνοια. Με τα δικά μας πρότυπα – όχι μόνο τα δυτικοευρωπαϊκά, αλλά και τα ρώσικα, αν θέλετε- και με τους δικούς μας τρόπους αναλύσεως των πολιτικών φαινομένων, όλη η κατάσταση φαίνεται αλλοπρόσαλλη.

 Ας σκεφτούμε για μια στιγμή ένα από τα προβλήματα που απασχολούν το δυστυχισμένο μελετητή των λατινοαμερικάνικων υποθέσεων. Νομίζουμε πως ξέρουμε ποιες είναι οι πολιτικές πεποιθήσεις των φασιστών, των ανθρώπων που εμπνέονται άμεσα από το Χίτλερ και το Μουσολίνι. Αλλά στη Βολιβία, μια συνεργασία των ντόπιων φασιστών με τους εθνικιστές και με τους τροτσκιστές, πραγματοποίησε μια κοινωνική επανάσταση που εθνικοποίησε τα ορυχεία, μοίρασε τη γη στους αγρότες, έδωσε ισότητα στους Ινδιάνους και αντικατέστησε τον στρατό εν μέρει με τάγματα οπλισμένων αγροτών και εργατών.

Νομίζουμε ότι ξέρουμε τι είναι κοινοβουλευτικό σύστημα που βασίζεται στην εναλλαγή φιλελεύθερων και συντηρητικών .  Αλλά στην Κολομβία, όπου ένα τέτοιο σύστημα είναι εκ παραδόσεως ισχυρό, κατέληξε στο να μεταβάλλει τη μαζική δολοφονία σε ένα διαρκή πολιτικό θεσμό, τουλάχιστον κατά τα τελευταία 15 χρόνια. Το Δεκέμβρη του 1962 ένας τραμπούκος της δεξιάς με το όνομα Εφρέμ Γκονζάλες μπήκε σε μια μικρή πόλη τη μέρα της εμποροπανήγυρης, μάζεψε 15 ντόπιους φιλελεύθερους και τους σκότωσε, αν και ξέχασε να τους αποκεφαλίσει. Τέτοιου είδους εκδηλώσεις δεν είναι ασυνήθιστες στη διαδικασία για την επίλυση των πολιτικών διαφορών. Επίσης, νομίζουμε ότι ξέρουμε τι είδους πολιτική ιδεολογία θα πρέπει να χει ια εργατική τάξη που έχει συνείδηση της εργατικής της θέσεως, μα που δεν ακολουθεί επαναστατική γραμμή. Αλλά στην Αργεντινή μια τέτοια κίνηση είναι καθαρά περονιστική και ο περονισμός βασίζεται στο εργατικό κίνημα, κατά τον ίδιο τρόπο  που στην Αγγλία βασίζεται στο Εργατικό Κόμμα.

Νομίζουμε ότι ξέρουμε τι χωρίζει τους σοσιαλιστές από τους κομμουνιστές. Αλλά όπου υπάρχουν σοσιαλιστές στην Λατινική Αμερική – και υπάρχουν μόνο σε λίγες χώρες- διακρίνονται σήμερα από τους κομμουνιστές στην πιο επαναστατική γραμμή που ακολουθούν- τουλάχιστον στη φρασεολογία. Ο Φιντέλ Κάστρο είναι ένας κομμουνιστής και η Κούβα η πρώτη Λαϊκή Δημοκρατία της Αμερικάνικης Ηπείρου. Αλλά οι πιο θερμοί θαυμαστές του δεν θα ισχυρισθούν ότι η πολιτική του καριέρα ή η συμπεριφορά του από τότε που ήλθε στην εξουσία  είναι ιδιαίτερα ορθόδοξη με τα εκ παραδόσεως κομμουνιστικά πρότυπα.

Προφανώς  δεν μπορεί να περιμέναμε πως οι πολιτικές κινήσεις και οι πολιτικοί θεσμοί του δικού μας κόσμου θα είναι ιδιαίτερα επιτυχείς στη Λατινική Αμερική . Και πραγματικά, δεν υπήρξαν. Δεν είναι καθόλου εκπληκτικό, λοιπόν, πως η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία έχει ένα, μάλλον μη εντυπωσιακό ρεκόρ στη Ν. Αμερική, γιατί ο τύπος αυτός διακυβερνήσεως ποτέ δεν μπόρεσε να μεταφυτευθεί εύκολα. Στην πραγματικότητα, στις περιπτώσεις που μεταφυτεύθηκε είναι εξαιρετικά αδύνατος και όσον αφορά την αποδοτικότητα καθόλου εντυπωσιακός. Ακόμη και στις περιπτώσεις όπου το πολίτευμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας υπήρξε δυνατό ήταν με τα δικά μας πρότυπα περίεργο. Εκείνο που είναι ακόμη πιο εκπληκτικό είναι ότι οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστικές κινήσεις υπήρξαν εξ ίσου ανίσχυρες. Αφού σε χώρες όπως η Κίνα και η Ινδονησία, που έχουν τόσο διαφορετικέ κοινωνικές δομές από την Ευρώπη, μπόρεσαν να αναπτυχθούν μαζικές κομμουνιστικές κινήσεις (με την εξαίρεση της Κούβας, της Χιλής και πιθανόν της Βραζιλίας) σε χώρες της Λατινικής Αμερική, που αποτελούν γόνιμο έδαφος για κοινωνική επανάσταση; (Ας σημειωθεί ότι η Χιλή είναι η μόνη χώρα της Λατινικής Αμερικής της οποίας η πολιτική  διάρθρωση και τα κόμματα φαίνονται αρκετά  γνωστά στους Ευρωπαίους, αν και αυτή η οικειότητα είναι μάλλον παραπλανητική).

Αλλά ακόμη περισσότερο, και ο μελετητής  των αφρικάνικων ή ασιατικών πολιτικών πραγμάτων θα εκπλαγεί με την πολιτική ανάλυση της καταστάσεως στην Λατινική Αμερική. Για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα : Θα κοιτάξει μάταια να ανακαλύψει τέτοια φαινόμενα σαν τις «Εθνικές κινήσεις» με τις οποίες έχει μεγάλη οικειότητα – ένα γερά οργανωμένο μέτωπο για την εθνική ανεξαρτησία, συνήθως κάτω από την ηγεσία ενός εμπνευσμένου ηγέτη και που αγκαλιάζει, και αντικαθιστά όλη την πολιτική ζωή σε μια χώρα.

Πάντως ,ο παρατηρητής που είναι απαλλαγμένος από προκαταλήψεις θα ανακαλύψει γρήγορα, ότι υπάρχει κι ένας χαρακτηριστικά λατινοαμερικάνικος τύπος πολιτικής κινήσεως, εκτός βέβαια από τις περιοδικές στρατιωτικές δικτατορίες. Ο τύπος της πολιτικής αυτής κίνησης θα μπορούσε να ονομαστεί «μαζική λαϊκή κίνηση» : μια κίνηση των φτωχών εναντίον των πλούσιων, που υποστηρίζεται ταυτόχρονα από τους στρατιωτικούς και τους διανοούμενους(αν και η ονοματολογία αυτή είναι καμιά φορά  παραπλανητική), από τους εθνικιστές και τους κοινωνικούς επαναστάτες, μερικές φορές οργανωμένους ή σχεδόν ανοργάνωτου, και γενικά συνδεδεμένους με την προσωπικότητα ενός δημαγωγού ή ενός χαρισματικού ηγέτη.

Σε μια πλατιά έννοια, οι λαϊκές κινήσεις αυτού του είδους υπάρχουν ή υπήρξαν σε πολλές χώρες της Νοτίου Αμερικής. Ο Περονισμός στην Αργεντινή, η κίνηση του Γκετούλιο Βάργκας στη Βραζιλία, η Εθνική Επαναστατική κίνηση της Βολιβίας, η APRA( Αμερικάνικη Λαϊκή Επαναστατική Συμμαχία) στο Περού, η Δημοκρατική Δράση στη Βενεζουέλα, η κίνηση του μακαρίτη Γ.Ε.Γκαϊταν στην Κολομβία, είναι οι υπήρξαν φαινόμενα αυτού του είδους. Πιθανόν να είχαν κάποτε σχέση με αυτές τις κινήσεις και η Μεξικάνικη Επανάσταση και το κίνημα του Κάστρο. Το ζενίθ αυτών των κινήσεων παρατηρήθηκε μεταξύ του τέλους της δεκαετίας  1930-1940 και του μέσου της δεκαετίας του 1950 – 1960, αν και μερικές όπως η APRA, άρχισαν ακόμη παλιότερα. Γύρω στα 1945-1950 οι αντικειμενικοί παρατηρητές θα συμπέραναν πως για το καλό ή το κακό τέτοιες κινήσεις αντιπροσώπευαν τις διαγραφόμενες τάσεις στα πολιτικά πράγματα της Ν. Αμερικής. Σήμερα δεν είμαστε βέβαιοι ακόμα και για αυτό, γιατί όλες αυτές είναι σε ένα προφανές στάδιο στασιμότητας, καταπτώσεως και αποσυνθέσεως ή άλλαξαν θεμελιωδώς τον χαρακτήρα τους.

Γιατί τα ευρωπαϊκά πρότυπα είναι ανεφάρμοστα .

Γίνεται, λοιπόν, προφανές πως κάθε προσπάθεια να αναλύσουμε τα λατινοαμερικάνικα πράγματα με τα ευρωπαϊκά μέτρα, απλώς δημιουργεί σύγχυση.

Η σύγχυση αυτή γίνετε ακόμα χειρότερη όταν τα κρίνουμε όχι απλώς με τα δικά μας μέτρα αλλά και με τις δικές μας προτιμήσεις, π.χ. εάν έχουμε ελεύθερες εκλογές ή αν είναι αντί – ή προ Σοβιετικοί. Για να καταλάβουμε καλά τις χώρες που είναι ανάμεσα στο Ρίο Γκράντε και στο Ακρωτήριο Χόρν, πρέπει να τις κοιτάξουμε όχι κάτω  από  το δικό μας φως, αλλά από το δικό τους.

Εν τούτοις, δεν μπορεί να αποφύγει κανείς να ερευνήσει του λόγους της αδυναμίας αποδόσεως των ευρωπαϊκών προτύπων, να ζητήσει να μάθει γιατί οι πολιτικές κινήσεις του κλασικού τύπου και οι πολιτικοί θεσμοί του Δυτικού Κόσμου είχαν τέτοια αποτυχία στην Λατινική Αμερική. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μπορεί να μας δώσει χρήσιμες πληροφορίες για τη λύση του μεγάλου προβλήματος. Εάν μπορούσα να συνόψιζα την απάντηση σε μια πρόταση, θα έλεγα, ότι τα πολιτικά πράγματα στην Λατινική Αμερική καθορίζονται από το γεγονός, ότι η εθνική ανεξαρτησία της Ηπείρου πραγματοποιήθηκε ένα αιώνα προτού η μεγάλη πλειοψηφία του λαού της συμμετάσχει στην εθνική ζωή. Στα 1830 όλες οι πρώην ισπανικές και πορτογαλικές αποικίες, εκτός της Κούβας και του Πόρτο Ρίκο, ήσαν κιόλας ανεξάρτητα κράτη, αν και εμμέσως έγιναν οικονομικές εξαρτήσεις της Μεγ. Βρετανίας. Εν τούτοις, η κοινωνική δομή και το αποικιακό καθεστώς έμειναν αμετάβλητα. Οι μάζες των σκλάβων (δη. των Νέγρων) της ηπείρου αυτής, οι δούλοι της ηπείρου αυτής δηλ. οι Ινδιάνοι, οι απομονωμένες κοινότητες αγροτών που ζούσαν σε μεσαιωνικές συνθήκες οργανώσεως της παραγωγής, καθώς και οι τεχνίτες και οι εργάτες που ζούσαν στις αστικές περιοχές της, δεν είχαν καθόλου ενδιαφέρον για την εθνική απελευθέρωση και κανείς δεν τους παρότρυνε να βοηθήσουν για αυτήν. Μερικές κατηγορίες αυτού του πληθυσμού – όπως οι Ινδιάνοι των Άνδεων- δεν γνώριζαν σχεδόν καθόλου ότι ζούσαν σε ένα ορισμένο κράτος και όχι σε ένα άλλο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας 1950, γιατί η εθνικότης των φεουδαρχών και των επίσημων που τους εκμεταλλεύονταν δεν είχε καμία σημασία για τον τρόπο ζωής τους. Γνώρισα ένα γέρο στο εσωτερικό της Βραζιλίας που δεν είχε ανακαλύψει μέχρι το 1953 ότι η χώρα είχε πάψει να κυβερνάται από αυτοκράτορα 60 χρόνια νωρίτερα.

Η ανεξαρτησία είναι λοιπόν δουλειά μιας μικρής χούφτας εκπαιδευμένων και από τα δυτικά πρότυπα επηρεασμένων ανθρώπων, δηλ. των πλούσιων Κρεολών  ή όπως θα λέγονταν σήμερα των λευκών αποίκων  (ο όρος λευκός είναι μάλλον σχετικός σε μια ήπειρο που πάντα είχε καθορίσει τις διακρίσεις χρώματος σε όρους κοινωνικούς και όχι βιολογικούς). Οι γαλλικές και οι βρετανικές φιλελεύθερες ιδέες και θεσμοί που η Λατινική Αμερική υιοθέτησε στις αρχές του 19 ου αιώνα, δεν είχαν νόημα στη φεουδαρχική και αποικιακή κοινωνία της, ή μάλλον έγιναν απλώς μια καινούρια μέθοδος πλουτισμού των πλουσίων, σταθεροποίηση της δυνάμεως που ήσαν οι ισχυροί, π.χ. στερώντας τους Ινδιάνους από τα κτήματα που από κοινού καλλιεργούσαν, δημιουργώντας διεφθαρμένους βουλευτές και υπουργούς, ή προκαλώντας αφάνταστες καθυστερήσεις στην απονομή δικαιοσύνης με την ύπαρξη μιας θεωρητικά πολύπλοκου και κωδικοποιημένης νομοθεσίας. Ότι ήταν φιλελεύθερο στους θεσμούς μεταβλήθηκε σε ρητορεία ή σε μια πρόφαση για την δημιουργία τοπικών καπετανάτων. Δεν είναι εκπληκτικό το γεγονός, ότι οι μάζες της Λατινικής Αμερικής αποτέλεσαν οργανικό μέρος του πολιτικού σώματος, ήταν γενικά διατεθειμένες εναντίον του φιλελευθερισμού.

Μια μη αντιπροσωπευτική μειονότητα

Όμως οι σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές ιδέες είχαν κάπως περισσότερη επίδραση, αλλά και πάλι η επίδραση αυτή είχε μια παρόμοια καθυστέρηση. Γιατί ακόμα και κατά την περίοδο της σχηματοποιήσεως  των – περίπου μεταξύ 1890 και 1920 – τα πολιτικά πράγματα της Λατινικής Αμερικής παρέμεναν, εκτός από το Μεξικό και μερικές άλλες περιπτώσεις, η υπόθεση μιας μη αντιπροσωπευτικής μειοψηφίας. Οι σοσιαλιστικές ιδέες ήσαν κτήμα των Ευρωπαίων μεταναστών(όπως στην Αργεντινή) ή των περίεργων πυρήνων των οργανωμένων τεχνιτών και βιομήχανων εργατών των λίγων βιομήχανων που προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες. Σε γενικές γραμμές, όπου υπήρχε σκοπιμότητα για εργατικά συνδικάτα ευρωπαϊκού τύπου, εκεί υπήρχε επίσης σκοπιμότητα για σοσιαλισμό, αλλά όχι αλλού. Κι αυτό το αλλού περιελάμβανε τον μεγάλο όγκο της Λατινοαμερικάνικης αγροτιάς, την οποία λησμόνησαν οι ορθόδοξοι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές, με την οποία δεν μπόρεσαν να έρθουν σε συμφωνία ακόμη κι όταν προσπάθησαν. Δεν ήταν εύκολο για τους απλούς, τους ορθολογιστές Ισπανούς ή Ιταλούς αναρχικούς που έκαμαν την περισσότερη σοσιαλιστική προπαγάνδα στην ήπειρο αύτη να γίνουν κατανοητοί  π.χ. από τους αγρότες του εσωτερικού της Βραζιλίας, που το διανοητικό τους ήταν της αρχής του Αγίου Φραγκίσκου της Ασσίζης. Όταν στη συνέχεια, οι αγρότες άρχισαν να μεταναστεύουν στις πόλεις, άρχισαν πολλές φορές να συνδέουν το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό με τη σχετικά εφημερεύουσα αριστοκρατία της εργατικής τάξεως.

Όλα όμως άλλαξαν με την μεγάλη κρίση της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας, που έβαλε πραγματικά τέρμα στη μεταναστευτική εποχή της Λατινικής Αμερική. Αυτή η δεκαετία υπήρξε η πιο κρίσιμη στην ιστορία της Ν. Αμερικής. Γενικά – και εξαιρώντας την ειδική περίπτωση του Μεξικού- η μεγάλη μάζα των Λατινοαμερικάνων έπαψε μόλις προ 25 ετών να αποτελεί το αντικείμενο της ιστορίας των χωρών της και να μεταβληθεί σε υποκείμενο της ιστορίας αυτής. Οι κινήσεις των μαζών αυτών προς κοινωνική επανάσταση μάλλον άργησε να σχηματοποιηθεί, αλλά η κατάρρευση του αποικιακού τύπου οικονομιών οδήγησε σχεδόν αμέσως στο σχηματισμό εθνικιστικών αντιιμπεριαλιστικών κινήσεων με την καθοδήγηση αστών πολιτικών , διανοούμενων και στρατιωτικών. Αυτού του είδους οι άνθρωποι δανείζονται ιδέες ελεύθερα και με επιπολαιότητα από τον φασισμό, που εκείνη την περίοδο ήταν η εθνικιστική δημαγωγική ιδεολογία με την μεγαλύτερη επίδραση στην Ευρώπη, αν και η γενική τάση των κινήσεων τους ήταν προς τα αριστερά, αφού οι δυνάμεις τους βρισκόταν στην κινητοποίηση των φτωχών εναντίον των πλουσίων(που ήταν συνδεδεμένοι με την αποικιακή μορφή της οικονομίας)

Μαζικές λαϊκές κινήσεις

Οι μαζικές αυτές κινήσεις  ήσαν αντίστοιχες εκδηλώσεις προς τα εθνικά κινήματα απελευθερώσεως της Ασίας και της Αφρικής. Αλλά αναπόφευκτα πιο σύνθετες ή αν προτιμάται πιο περίεργες. Γιατί στερούνταν του προφανούς σκοπού της εθνική πολιτικής απελευθερώσεως, ο οποίος κρατά τέτοιες κινήσεις ενωμένες και τις κρατά στο να διαμορφώνουν ένα εύκολα πραγματοποιήσιμο πρόγραμμα. Τα Λατινοαμερικάνικα κράτη ήταν ήδη ανεξάρτητα, τουλάχιστον στο χαρτί. Μόνο τα μικρότερα κράτη ή αυτά που ήταν πιο κοντά στις Η.Π.Α. γνώριζαν ξένα στρατεύματα κατοχής, ξένους ανθρώπους σαν πραγματικούς- αν όχι και επίσημους- κυβερνήτες, όπως συνέβη π.χ. στις δημοκρατίες της μπανάνας της Κεντρικής Αμερικής. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η κίνηση που είχε περισσότερη ομοιότητα με τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα ήταν του Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα.

Αλλά εκείνο που εντυπωσιάζει περισσότερο τον παρατηρητή σε αυτές τις κινήσεις είναι η εξαιρετικά συγκεχυμένη και μη αποδοτική αναζήτηση για ένα πρόγραμμα που θα κάνει πραγματικότητα την τυπική ανεξαρτησία των χωρών αυτών. Τέτοια προγράμματα θα συνεπάγονταν κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, αν όχι για τίποτε άλλο, τουλάχιστον για να ικανοποιήσουν τις μάζες, που χωρίς την υποστήριξη τους, κάθε προσπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Τα προγράμματα αυτά θα επισήμαναν επίσης οικονομική ανάπτυξη. Και παρά τις οποιεσδήποτε γνώμες των ηγετών των χωρών αυτών, αυτές οι προσπάθειες θα ήταν εναντίον των «ξένων» από τις Η.Π.Α., γιατί κανένας στις χώρες αυτές δεν συμπαθεί τη «μεγάλη αδελφή χώρα». Ακόμη και η συνήθεια του να λέγει κανείς Αμερική και να εννοεί Η.Π.Α., εκνευρίζει φοβερά τους Λατινοαμερικάνους.

Αλλά πέρα από αυτές τις σκέψεις για κοινωνική μεταρρύθμιση και οικονομική ανάπτυξη, τίποτε δεν είναι ξεκαθαρισμένο για το που θα βαδίσουν τελικά αυτές οι λαϊκές κινήσεις.

Τρία όμως πράγματα είναι ξεκαθαρισμένα . Το πρώτο είναι, το ξύπνημα των λαών της Λατινικής Αμερικής άρχισε. Κανείς δεν μπορεί να οδηγήσει αυτές τις χώρες στην προ του 1930 κατάσταση. Το δεύτερο είναι, ότι σχεδόν καμιά λατινοαμερικάνικη χώρα δεν έχει βρει μια σχετικά διαρκή  μορφή κοινωνικής και πολιτικής οργανώσεως. Και το τρίτο είναι ότι η Λατινική Αμερική διέρχεται μα περίοδο γρήγορης αξιοσημείωτης κοινωνικής και οικονομικής αλλαγής μπροστά στα ίδια μας τα μάτια.